Türkiye‘de elektrik enerjisi üretimi 1962yılında 3.560 GWh iken, 1977 yılında 6.217 GWh’a, 1972’de 11.242 GWh’a ve1977’de de 20.564 GWh’a yükselmiştir. Planlanan elektrik enerjisi yatırımları ilkiki Kalkınma Planı döneminde sırasıyla % 63 ve % 92 düzeylerindegerçekleşmiştir. Enerji bunalımının iyice kendisini gösterdiği 3. KalkınmaPlanı döneminde de plan hedeflerine göre ancak % 90’lık bir yatırım düzeyineulaşılabilmiştir. Bu dönemde elektrik santrallerindeki yetersizlik sanayi vegünlük yaşamı olumsuz etkileyen bir etken olmuştur. Bunun sonucunda daBulgaristan ve SSCB’den elektrik enerjisi alımına gidilmiştir. Buna rağmenkısıntı ve kesinti miktarı 1978 – 1983 yılları arasında yılda ortalama 1.5milyar kWh düzeyine kadar çıkmıştır.

1970’li yılların ikinci yarısı ile başlayanelektrik sektöründeki hızlı yatırım atağı sonucu enerji açıkları 1985 yılındatamamen kapatılmış, hatta önemli bir atıl kapasite oluşturulmuştur. 1980’liyılların başında kamu yatırımlarında enerji yatırımlarının milli gelire oranıyüzde 3 düzeyine ulaşmış ancak bu oran 1994 yılında yüzde 1’e düşmüştür. Burakamların da ifade ettiği gibi enerji sektörüne yapılan yatırımların milligelir içerisindeki payında göreceli olarak belirgin bir düşme eğilimi sözkonusudur. Son beş yıl içerisinde elektrik santrallerine yeterli yatırımyapılmamış, yeni üretim projeleri hazırlanmamış ve önümüzdeki 2 – 3 yıl içindebir enerji açığının ortaya çıkması ihtimali doğmuştur.

TürkiyeElektrik Arz ve Tüketiminin Gelişimi

Türkiye aşırı nüfus artışı, hızla gelişenekonomi ve sanayi nedeniyle doğan enerji talebine cevap vermekte güçlükçekmektedir. Büyüyen Türk sanayisinin, hizmet sektörlerinin ve diğerfaaliyetlerdeki ihtiyaçların sadece kamu finansman kaynaklarıylakarşılanamayacağı anlaşılmıştır.

Ülkemizde elektrik enerjisinin ilk defa 1902yılında Tarsus’taki 60 kW’lık bir dinamodan üretilmeye başlandığını görüyoruz.Daha sonra, mevcut ekonomik, teknik, finansal ve insan gücü darboğazları dadikkate alınarak, yabancı şirketlere imtiyazlar verilerek yaygınlaştırılmayaçalışılmıştır. Ancak zaman içinde imtiyazlı şirket ve otoproduktör tesisleryaygınlaşıp, güçlendikçe, şirketler anlaşmalara ve yasalara aykırı davranmayabaşlamış, bunun sonucunda çıkarılan bir yasayla bu tesisler kamulaştırılmış,satın alınan şirketler özel kanunlarla Belediyelere bırakılmıştır.

1935 yılında çıkartılan kanunlarla elektrikenerjisi alanında Etibank görevli kılınmıştır.

1945 yılı sonunda elektrik sistemi, çokküçük ünitelerden oluşan 190 adeti Belediyelerin elinde, 84 adeti otoprodüktörkuruluşlarda olmak üzere toplam 274 adet santralle 246 MW’lık bir kurulu güceulaşmıştır. Bu santrallerden aynı yıl 528 GWh elektrik üretilmiştir.

Ülkede ilk bölge santralı olarak 1948yılında Şirket-A Termik Santralı kurulmuştur. 1956 yılında Tunçbilek ve Sarıyarsantralleri Kuzeybatı Anadolu enterkonnekte sistemine dahil olmuştur.

1950 yıllarında enerji politikasındadeğişiklik yapılarak yeniden imtiyazlı elektrik işletmeciliğine dönüş olmuş, budoğrultuda Çukurova Elektrik AŞ ve Kepez ve Antalya Havalisi ElektrikSantralleri AŞ’nin de içinde bulunduğu şirketler kurulmuş ancak zaman içindesadece bu adı geçen iki şirket varlıklarını sürdürebilmişlerdir. Etibank,Çukurova ve Antalya bölgelerinin dışında kalan elektrifikasyon işleriniyürütmeye devam etmiştir.

Zaman içinde santraller ve enterkonnektesistem genişlemiş, köylerin elektrifikasyon çalışmaları hızlanmıştır. 1970yılına gelindiğinde santrallerin kurulu gücü 2235 MW’a, elektrik üretimi ise8623 GWh’a yükselmiştir.

Ülkedeki yaygınlaşanelektrik faaliyetlerinin daha düzenli ve sağlıklı şekilde, tek eldenyönetilmesi amacıyla 1970 yılında Türkiye Elektrik Kurumu (TEK) kurulmuş,kuruluşa elektrik enerjisi ihtiyacının emniyetli, kaliteli ve bol miktardakarşılanması, enterkonnekte sistemin en uzak köşelere kadar iletilmesi, köyelektriklendirilmesinin rasyonel prensiplere göre yürütülmesi görevleriverilmiştir.

1970’li yıllarda elektrik santrallerindeülke ihtiyacının gelişimine paralel bir gelişme sağlanamamıştır. 1975 yılındanbaşlayarak on yıllık bir dönemde yurtiçi talebin karşılanması amacıyla zorunluithalat ve belirli aralıklarla kısıntı-kesinti uygulamaları sürmüştür. 1980yılında santrallerin kurulu gücü 5119 MW, üretimi ise 23275 GWh olmuş, bunakarşılık aynı yıl 1341 GWh ithalat yapılmıştır.

1982 yılında yürürlüğe giren 2705 sayılıKanunla belediye ve birlik elektrik tesislerinin de TEK’e devri ile kamudaelektrik faaliyetlerinde bir bütünlük amaçlanmıştır.

Elektrik darboğazı sanayi üretimini vevatandaşın günlük yaşamını olumsuz şekilde etkilemiş, buna karşılık devlet kamuyatırımlarını artırma kararı almış ve 1978 yılından başlayarak 1989 yılınakadar enerji sektöründe linyit ve hidrolik kaynaklara dayalı çok sayıdasantrale önemli büyüklükte yatırım yapılmıştır. Bunun sonucunda
1986 yılındaelektrik arzında kısıntı-kesinti ve zorunlu ithalat sona ermiş, hatta atılkapasite oluşmuştur. 1990 yılında kurulu güç 16315 MW’a, elektrik üretimi ise57543 GWh’a yükselmiştir.

E

Yıllar	Kurulu Güç MW	Üretim GWh	Tüketim GWh	Kişi Başına Tük. kWh
1940	217	397	397	22
1950	408	790	790	38
1960	1.272	2.815	2.815	102
1970	2.235	8.623	8.623	244
1980	5.119	23.276	24.617	554
1990	16.315	57.543	56.812	1.013
1995	21.148	86.341	85.645	1.389

elektrik Enerjisi Üretim veTüketimindeki Gelişmeler

1990 sonrasında kamu finansmanında yaşananproblemler enerji sektörüne ayrılan kaynaklarda azaltmaya gidilmesine nedenolmuştur. Bunun sonucunda da 1996 yılında elektrik açığı riski tekrar ortayaçıkmış ve resmi ağızlarca konuşulmaya başlamıştır.

Kamunun finansman problemleri geçiciolmaktan ziyade kronikleşmiş bir hal aldığı için, enerji sektöründe de özelk
esim sermayesine aktivite kazandırılması zorunlu hale gelmiştir. 1984 yılısonunda çıkarılan 3096 sayılı Kanunla özel şirketlere elektrik sektöründe üretimve işletme faaliyetlerinde bulunma hakkı getirilmiş ve bu Kanun çerçevesindeYap-İşlet-Devret Modeli formüle edilmiştir.

Aynı yasa çerçevesinde özel sermayeşirketlerine enerji üretimi, iletimi, dağıtımı ve ticareti yapma olanağısağlanmıştır. Anılan yasaya dayanılarak, imtiyazlı şirket olarak faaliyetlerinisürdürmekte olan Çukurova Elektrik AŞ ile Kepez Elektrik AŞ de kendibölgelerinde Görevli Şirket statüsüne dönüşmüşler, ayrıca 1990 yılında kendibölgesindeki imtiyaz süresi dolmuş bulunan Kayseri ve Civarı Elektrik AŞ aynıbölgede, Aktaş AŞ ise, İstanbul Anadolu yakasında görevli şirket olarakfaaliyete başlamışlardır.

Özelleştirmepolitikalarının bir sonucu olarak, Türkiye Elektrik Kurumu 1993 yılında,elektrik üretimi ve iletimi görevini yürütmek üzere Türkiye Elektrik Üretimİletim A.Ş. (TEAŞ) ve dağıtım hizmetlerini yürütmek üzere Türkiye ElektrikDağıtım A.Ş. (TEDAŞ) adlarında iki şirket halinde yeniden yapılandırılmıştır.Bu yeni kurumlar içinde de ayrıca 6 adet bölge sermayeleri TEDAŞ’a ait sermayeşirketi olarak yapılandırılmıştır.Konsorsiyumun teklif verdiği Sakarya ve Bolu illerini kapsayan bölge debunlardandır ve 1995 yılının son çeyreğinden sonra Sakarya Elektrik Dağıtım AŞ(SEDAŞ) tarafından işletilmiştir.

Elektrik Sektörünün Mevcut Yapısı

ÜretimSistemi

1995 yılı sonu itibariyle ülkemizdekisantralların kurulu gücü 21248 MW’a, bu santralların proje çalışma saatlerinegöre yıllık üretim kapasitesi de 103 milyar kWh’e ulaşmış durumdadır.

Toplam kurulu güç içinde 9864 MW ve yüzde47’lik oran ile en büyük güce hidrolik santrallar sahiptir. Hidroliksantralları 6071 MW ve yüzde 29’luk oran ile linyit santralları takipetmektedir. Doğal gaz santralları ise toplam 2905 MW kurulu güce sahiptir ve buda yüzde 14’lük bir paya tekabül etmektedir.

Termik santrallerimiz içinde en önemlilerinikurulu güç sıralamasına göre Afşin-Elbistan Linyit, Ambarlı ve HamitabatDoğalgaz Santralları, Soma, Yatağan, Kemerköy Linyit ve Ambarlı Fuel-OilSantralı oluşturmaktadır. Hidrolik santrallar içinde ise 2400 MW gücüyleAtatürk ve 1800 MW’lık gücüyle Karakaya en başta gelmektedirler. Keban,Altınkaya, Oymapınar ve Hasan Uğurlu ise diğer önemli hidroliksantrallarımızdır.

İletimSistemi

Türkiye’de elektrik enerjisi, uzun mesafede380 kV’luk iletim hatları ile taşınmakta, orta mesafede 154 kV’luk ve 66 kV’lukhatlarla dağıtıcı trafo merkezlerine ulaştırılmaktadır. Önceki yıllarda kurulan220 kV’luk hatlar zamanla toplam içinde düşmektedir. 1995 yılı sonu itibariyleiletim hatlarımızın toplam uzunluğu 37 000 km‘yi aşmıştır.

İletim sistemi trafolarının gücü ise yine1995 yılı itibariyle toplam 889 adet trafoda 41900 MVA’a ulaşmış bulunmaktadır.Bunlar 34.5 kV ile 380 kV arasında farklı gerilimler arasında indirici vazifegörmektedirler.

DağıtımSistemi

Türkiye’de elektrik enerjisinin dağıtımgörevini Türkiye Elektrik Kurumu’nun (TEK) yeniden yapılandırılması esnasındaTürkiye Elektrik Dağıtım AŞ TEDAŞ üstlenmiştir.

Ülkemizde elektrik dağıtım hizmetleri, 1996yılı itibariyle, TEDAŞ’ın toplam 61 Müessese Müdürlüğü ve 7 Bağlı Ortaklığıkanalıyla gerçekleş
tirilmektedir.

Dağıtım sistemi 34.5 kV gerilimin altındakitrafo, hat ve şebeke tesislerini kapsamaktadır. Bunlar genellikle 30-35 kV, 15kV, 10.5 kV, 6.3 kV ve 3.3 kV gerilimlerden alt gerilimlere enerji aktarantrafolardır. Alçak gerilim tesisleri 0.4 kV üzerinden enerji vermektedirler.

Halen ülkede 34,5 kV ve altında enerjitaşıyan dağıtım hatlarının uzunluğu 635 000 km seviyesindedir. Bunun 273 bin km’siorta gerilim, 362 bin km’si alçak gerilim hatlarıdır. Dağıtım sistemitrafolarının toplam gücü ise 43000 MVA mertebesine yükselmiş bulunmaktadır.

Elektrik sektöründe gelişim planı ve yatırımlar

Nüfus artışı, kırsal kesimden kentlere göçleartan şehirleşme, hızlı sanayileşme ve kişi başına GSMH artışı ile elektriktalebi de hızlı şekilde büyümektedir.

Bugün 63 milyon dolayında olan nüfusunönümüzdeki dönemlerde de yılda ortalama yüzde 1,5-2 arasında artarak 2000yılında 69 ve 2010 yılında 78 milyon kişiye ulaşacağı, şehir nüfusunun oranınınyüzde 70’i aşacağı tahmin edilmektedir.

Enerji talebinin de ekonomik büyüme ve nüfusartışına paralel olarak şehirleşmenin getireceği ihtiyaçları karşılayacakşekilde gelişmesi gerekmektedir.

İlgili kamu kuruluşları tarafından yapılanson elektrik talep projeksiyonlarına göre 1995 yılında 86 milyar kWh düzeyindeolan elektrik talebi 2000 yılında 130 milyar kWh’e, 2010 yılında 260 ve 2020yılında 500 milyar kWh’e ulaşacaktır. Bugün 14000 MW düzeyine bulunan puant güçihtiyacı ise 2000 yılı için 22000 ve 2010 yılı için 44000 MW olaraköngörülmektedir.

Bu bakış çerçevesinde üretim sistemininkurulu gücü 2000 yılı için 30000 MW, 2010 yılı için 60000 MW ve 2020 yılı için100000 MW olarak planlanmaktadır. Bu sistemin ortalama yedekli üretimkapasitesi ise 2000 yılında 147 milyar kWh’e, 2010 yılında 300 ve 2020 yılında560 milyar kWh’e ulaşacaktır.

Enerji talebindeki bu trend devam ettiğitakdirde, halen yatırımı süren santrallerle üretilecek enerji önümüzdeki beşyılda ihtiyacı karşılayamayacaktır.