SF6 gazı nedir?
SF6 gazı, alev almaz,renksiz, kokusuz, zehirsiz, havadan 5 kere daha ağır ve kimyasal bakımdan sonderece kararlı bir gazdır. %20 oksijen ve %80 saf SF6 karışımının olumsuz biretki yaratmadan solunabilmesi mümkündür. Havadan 5 kat ağır olduğundan atmosferesalındığından çukur yerlere dolma eğilimindedir.
Niçin kullanılır?Nerelerde Kullanılır? Yararları nelerdir?
SF6 gazı,
– yüksek dielektrik dayanımı,
– yüksek kimyasal kararlılığı,
– ısı iletim yeteneği ve
– mükemmel ark söndürmeperformansı
özellikleri nedeni ileyaklaşık 40 yıldır elektrik şalt cihazlarında kullanılmaktadır.
Ayrıca, cihazların
– daha küçük boyutlardave dolayısı ile
– düşük maliyetlerle
üretilmelerine olanak sağlamaktadır.
Günümüzde; SF6 ve vakum,elektrik şalt cihazlarında kullanılan iki modern kesme
tekniğidir. SF6 gazı sahipolduğu teknik özellikler sayesinde 800kV.ta kadar olan tüm
orta ve yüksek gerilimsistemlerinde yalıtım ve kesme fonksiyonları için kullanılan tek
tekniktir. Bu nedenle tümelektrik şalt cihazı üreticileri tarafından tercih edilmekte ve
kullanılmaktadır.
SF6 gazı ayrıca,
– maden kuyularında havaakışının yönünün saptanmasında izleme gazı olarak,
– iyi ses yalıtımı sağlamakve ısınma giderlerini düşürmek amacı ile ısıcam
panellerinde ara katmanolarak,
– retina hastalıklarınıntedavisinde cerrahi olarak,
ve diğer meteoroloji,metalurji uygulamalarında, tenis toplarında kullanılır.
Normal atmosferik koşullarda,SF6 gazı havadan 2,5 kat daha fazla dielektrik
dayanıma sahiptir. Şaltcihazlarında bir kaç bar basınç altında kullanılan SF6 gazının
dielektrik dayanımı, buorandan çok daha fazla olmaktadır.
SF6 gazı elektronegativitesisayesinde mükemmel ark söndürme yeteneğine sahiptir.
Gaz molekülleri serbestelektronları yakalar ve onları hızlı hareket edemeyen negatif
elektronlar halinegetirir. Detaylandırırsak; kesme işlemi sırasında oluşan ark, ortamı
ısıttığından SF6 gazı ayrışırve ortaya kükürt ve fluor atomları çıkar. Akım doğal
sıfırına doğru yaklaşırken,SF6, ark merkezindeki ısının hızla dışarı atılmasını sağlar.
Bu sırada yüksekelektronegatif özellikteki fluor atomları, ortamdaki serbest
elektronları yakalarlarve ark akımı sıfıra yaklaşır.
SF6 gazı kesme işlemisonrasında, ısınıp (2000°C)soğuduktan sonra dahi fluor ve
kükürt iyonları SF6 gazınatekrar dönüşmek üzere birleşirler. Böylece, dielektrik
ortam tamamen eskidurumuna gelir ki, bu vazgeçilmez bir özelliktir.
Yine SF6 gazı yüksekdielektrik dayanımı sayesinde sadece kesme işlemi için değil
ayırma işlemi için dekullanılmaktadır. Yani kesicilere ilave olarak ayırıcı, yük ayırıcısı
ve topraklama anahtarlarındada SF6 gazı kullanılmaktadır.
GIS (gaz izoleli sistem)ve RMU (ring main unit) gibi ekipmanlarda ise izolasyon
ortamı olarak SF6 gazı kullanılmaktaolup, ekipmanın hava izoleli sistemlere göre çok
daha ufak boyutlardaolmasını sağlamaktadır.
SF6 gazlı teknoloji, açma-kapama sırasındaaşırı gerilimler yaratmadığı için kapasitif
ve endüktif akımlar gibi sistemlerezorluk çıkaran akımları, parafudrlara ihtiyaç
duymadan başarı ile kesmektedir.
Kapasitif akımlarda SF6;
SF6 gazlı kesiciler, açma kapama sırasındaNSDD (kendi kendini besleyemeyen
boşalma) veya çoklu yeniden tutuşma(multiple restrike) yaşamazlar. Dolayısı ile
NSDD veya çoklu yeniden tutuşmanınyarattığı aşırı gerilimler bu teknolojide
sözkonusu değildir. Bu yüzdenkapasitif akımlar (kapasitör banklar, uzun elektrik
iletim hatları) bağlı oldukları sistemlerezarar vermeksizin ve aşırı gerilimler için
gerekli ilave parafudrlar kullanılmaksızınkesilirler.
Endüktif akımlarda SF6;
Yine SF6 gazlı teknoloji, düşük akımlardaoluşan arkların kararsızlığının yarattığı
darbe akımlarını (chopping current)çok düşük seviyelere çeker. Dolayısı ile bu
akımların yarattığı aşırı gerilimlerihmal edilebilir düzeydedir.
SF6 gazlı kesicilerinömrü 30 yıldan fazladır. Tüm ürünler üretildikleri fabrikalarda
.mühürlü basınçsistemi.ne uygun olarak SF6 gazı ile doldurulup, tek tek sızdırmazlık
testlerinden geçirildiktensonra, ömür boyu sızdırmaz hale getirilirler. Cihazın ömrü
boyunca, gazın tekrar basıncınınölçülmesi veya gaz eklenmesi gerekmez. İsteğe
bağlı olarak kesicileretakılan basınç anahtarları sayesinde basıncı izlemek
mümkündür ki, bu özellikvakum tekniği ile üretilen kesicilerde mümkün değildir. İç
basıncın atmosfer basıncıseviyesine düşmesi halinde dahi SF6 gazlı kesici,
dielektrik dayanımınınneredeyse tamamını ve ısınmaya karşı anma akımındaki
dayanıklılığının tamamını,koruyarak hasara uğramadan çalışabilecek durumdadır.
SF6 gazlı kesiciler, tümkesici üreticilerinin kesme tekniğinden bağımsız olarak
sağladıkları .10000 açmakapama. kesme kapasitesini standart olarak sağlarlar. Ark
ocakları gibi çok özeluygulamalar dışında bu kesme kapasitesi, ihtiyaç duyulan
kapasitenin çoküzerindedir. Daha fazla kesme kapasitesine ihtiyaç duyulan özel
uygulamalar için ise yinekesme tekniğinden bağımsız olarak her üreticinin özel
kesicileri vardır ki,bunlara SF6 gazlı teknoloji ile üretilen kesicilerde dahildir.
Zararlı mıdır?
SF6 gazı, ömür boyu sızdırmazkutup üniteleri içerisinde bulunduklarından normal
olarak insanlar ilehiçbir zaman teması sözkonusu değildir. İstisnai koşullarda kaza
sonucu SF6 gazlı cihaz kırılırsadahi , tesisdeki (havalandırmasız dahi olsa) SF6 gazı
bozunma ürünlerininkonsantrasyonu IDLH (IDLH = Acil Yaşam ve Sağlık Tehlikesi –
bkz. IEC 1634)limitlerinden 20 – 30 kat daha az kalır ve insanlar için hiçbir tehlike
yaratmaz.
Ayrıca SF6 gazlı cihazlar,çok az miktarda oluşan bu yan ürünler için molekül
süzgeçleri ile donatılırlarve bu süzgeçler sayesinde tüm bozunma ürünleri emilir.
SF6 gazının çevreseletkilerine bakarsak;
Atmosferik kirlenmeleriniki önemli etkisi;
– Ozon seyrelmesi (ozontabakasında delik) ve
– Ortalama küresel sıcaklıkartışıdır (sera etkisi-greenhouse effect).
Bazı gazlar ozon tabakasınınseyrelmesine yol açar. Seyrelmeye yol açan tüm gazlar
klor içerirler. SF6 gazı kloriçermediğinden ozon tabakasına zararı sözkonusu
değildir.
Sera etkisine yol açangazlar ise dünyadan geri yansıyan infrared ışınımlarını emen
ve bu ışınımlarınatmosferde sıkışmasına sebep olan gazlardır. Bu sıkışma
atmosferin ısınmasına yolaçar. Bu gazların başında CO2 ve su buharı gelir. SF6 gazı
1995 yılında seraetkisine yol açan gazlar içerisinde anılmaya başlandı. Ancak SF6
gazının yol açtığı etki,toplam içerisinde %0,1 oranındadır ve dolayısı ile ihmal
edilebilir sınırlardadır.
Ayrıca, SF6 gazı bozunmaürünleri,
– kesiciler içerisindekimolekül süzgeçleri tarafından emilir.
– doğada varolan nötralürünlere kolayca dönüştürülebilir.
Yine bu bozunmaürünlerinin işlenmesi, aktarılması ve atılmasında uygulanan ve
üreticiler tarafındanbüyük özenle takip edilen prosedürler, bu etkinin ihmal edilebilir
seviyede kalmasını sağlamaktadır.
Hiç kuşku yok ki; SF6gazlı teknoloji, elektrik üretim ve dağıtımında, en güvenilir ve
ekonomik çözümlerinsunumunda, birinci sırada yer almaktadır. Üreticilerin
günümüzde geliştirmiş olduğuteknolojiler sayesinde, SF6 gazlı ürünlerin, montajı,
devreye alınması ve bakımısırasında SF6 gazı sızıntısı imkansızdır.
Kaynak: Schneider Electric